Erasmus/ Deliliğe Övgü

Bir Rönesans Bilgesinin Kitabı: Deliliğe Övgü

Deliliğe Övgü, hümanizm savunucusu ve Rönesans’ın en önemli isimleri arasında hacimli bir yer tutan Erasmus’un eseridir. Üniversitesi öğrencilerinin yurtdışına giderek eğitim almalarını sağlayan Erasmus Programı da adını kendisinden alır. 1509 yılında yazılmaya başlanan kitap, ilk defa 1511 yılında yayımlanır. Bir önceki eser incelememizde de kitabın içeriği gereği Avrupa’ya ve Rönesans’a kısmen odaklanmıştık. Fakat burada biraz daha üzerinde durmamız gerekiyor bu konuların. Çünkü bu defa yazar Rönesans döneminde Avrupa’da yaşamış bir yazar olarak karşımıza çıkıyor. O halde hümanizm nedir, bu kitabın hümanizm ve Avrupa’daki yeri nedir, gibi düşünceler ortaya çıkabilir. Bunları öğrenmek adına Batı’ya kısaca bir göz atalım.

Rönesans, Hümanizm, Erasmus

Her şeyden önce belirtmeliyim ki Batı’nın Rönesans’ı, Antik Yunan uygarlığını tekrar canlandırmaya, diriltmeye çalışır. Bu dönemde yapılan çoğu yenilikte Klasik Yunan’ın etkilerini görürsünüz. Estetikten sanata, politikadan eğitime, bilimden tekniğe kadar Yunan antiği canlandırılmaya çalışılır. Bahsedilen Antik Yunan dönemi keşiflerin, aklın, bilimin, hukukun dönemidir. Avrupa da Ortaçağ’dan yeni çıkmasıyla beraber gözünü bu kavramlarla kuşatılan Antik Yunan’a çevirir. Rönesans genel olarak XV. ve XVI. yüzyıllarda Avrupa’da ortaya çıkan bilimsel, sanatsal, düşünsel yeniliklere verilen bir addır. Bu devir matbaanın, taşınabilir saatin doğduğu, coğrafi keşifler sayesinde yeryüzünün sınırlarının genişlediği bir dönemdir. Rönesans insanı da yeni bir devre girildiğinin farkındadır. Ortaçağ dönemi ise sona ermektedir. Hümanizm de bu yeni devrin en önemli kavramlarının başında gelir.

Hümanizm kavramı XVIII. ve XIX. yüzyıllarda ortaya çıkmış olmakla birlikte, bu kavram daha çok Rönesans için kullanılacaktır. Hümanizm o dönemde ne anlama geliyordu? 1490-1540 yılları arasında Avrupa’da yayılan edebî ve entelektüel hareketi ifade ediyordu. (Avrupa Düşüncesinin Serüveni/ DoğuBatı Yayınları)

Rönesanslı Hümanist: Erasmus

Erasmus, her şeyden önce bir eğitimcidir ve sahip olduğu felsefeyi kaynak alarak eğitime dair de önemli fikirleri olan bir yazardır. Ona göre ölçü, insanın kendisidir. İnancın iyi yanlarını ortaya çıkarmak, iyiliği ve güzelliği yücelterek insanları onlara yönlendirmek gerekir. Bu, hayata ve hatta yaradılışa dair iyimser bir bakış açısıdır. Yapabileniniz varsa ne mutlu J

Erasmus kimdir, necidir?

1465 – 1536 yılları arasında yaşamış eğitimci, yazar, rahip ve hümanizmin temsilcisidir. Hollanda’da doğar, XV. yüzyılın sonunda İngiltere’ye giderek Thomas More gibi önemli aydınlarla tanışır, daha sonra Thomas More ile yakın ahbap olurlar. Yukarıda Antik Yunan’ın öneminden kısaca bahsetmiştim. Erasmus da bir rahip olarak, papalık mertebesinin insanlara uyguladığı tahakküme karşı çıkar ve olması gerektiğine inandığı Hristiyanlığı antik çağın anlayışında arar.  Bu anlayış ona göre saf ve durudur. Bilim ve sanatın gelişmesi, yaygınlaşması ile Avrupa’da böyle bir kültürün ortaya çıkması Erasmus için hümanizmin getirdiği gereklilikler arasındadır.  Mücadelesi de bu yönde olur. Paris, İtalya, Basel gibi Avrupa’nın pek çok yerini gezerek edebiyat, papalık gibi konumlarda yer alır. Yeni Ahit’i inceleyerek 1516’da yayımlar, derlemesinde ise öncelikle Yunanca metni kullanır. Derlemenin önsöze benzer kısmında ise kutsal metinleri herkesin incelemesi ve her dile tercüme etmek gerektiğini ifade eder. Erasmus, Reform’un zaferi ile beraber Martin Luther’le fikirsel çatışmalara girer, 1529’da ise Basel’den ayrılmak durumunda kalır. 1536’da ise yine Basel’de hayata veda eder.

Deliliğe Övgü

Bu kısa kısa bilgilerle beraber artık kitabın yeri ve önemine geçebiliriz. Eser 1509’da kaleme alınmaya başlar ve 1511’de yayımlanır. İleri yıllardaysa pek çok dile tercüme edilir ve basılır. Buna dair Thomas More’a yazılan önsöz niteliğindeki yazıda kitabın hikâyesi de yer alır:

İtalya’dan İngiltere’ye giderken, at sırtında geçirdiğim zamanı aptalca ve cahilce masallarla harcamamak için, birlikte yaptığımız çalışmalara dönmeyi, dostlarımla eğlendiğim zamanları yeniden hatırlamaya seçiyordum. Sen More, ilk aklıma gelenler arasındaydın, yanınızda olmadığım halde varlığınız bana keyif veriyordu. Fark ediyorum ki sizle olan dostluğum ömrümün en tatlı zamanlarıydı. Böylelikle vakit geçirmeme değecek bir şeyler yapmaya karar verdim ve Deliliğe Övgü’yü yazmayı düşündüm. (Deliliğe Övgü/ Ataç Yayınları)

Bu önsöz nitelikli kısımda Deliliğe Övgü üzerine merak edilebilecek daha pek çok soruyu cevaplandırır Erasmus. Bu açıdan eser, kendi ortaya çıkışının da bilgisini veren bir eserdir.

Rönesans hümanisti Erasmus, yaşadığı dönemin toplumsal anlayışı içerisinde insanların yanlış yollara saptıklarını düşünür ve onları söz konusu hataları överek uyandırmaya çalışır. Bunu yaparken de delilik ile dahilik arasındaki ince çizgiye vurgu vardır. Eser, bu nitelikleri bakımından ancak tersten okuma ile doğru anlaşılabilir.

Eserinde retorik sanatını sonuna kadar kullanan Erasmus’un Deliliğe Övgü’sü baştan sona bir dil oyunundan ibarettir. Dönemin Avrupa’sının siyasal, sosyal, dinsel, sanatsal yapılarını hicveden Erasmus’un eseri, “Rönesans yergi türünün en iyi örneği” (Erasmus, 2010:20) kabul edilir. Deliliği konuşturma ve deliliğin kendisini övme maskesi altında bağnazlığın her türlüsüne eleştiri yönelten kitap bu özelliği ile çağlar boyunca bağnazlığa karşı kaleme alınmış en yetkin düzeydeki başyapıtlardan biri olmuş ve bu özelliği ile kalıcılığını bugüne kadar korumuştur. Erasmus’un delilikten kastı, insanoğlunun tüm zincirlerinden kurtulması ve salt özgürlüğe ulaşmasıdır. (Zehra Vahapoğlu/ Yüksek Lisans Tezi/ Haziran 2014)

Eser fazla bilimsel niteliklere sahip değildir, gözle görülür kusurları da vardır. Fakat buna rağmen onu hala Avrupa edebiyatının en önemli eserleri arasında saymamızı sağlayan şey içeriği, üslubu ve hicvidir. Eser, vaaz kürsüsünü ele geçirmeye başaran deliliğin konuşmaya başlaması ile açılış yapar. Eser pek çok farklı konuya değinir ve ironi geçen her sayfada daha da derinleşir. Kitapta konuşan kişi kadınsı özelliklerle donatılmış ve birinci ağızdan anlatan Delilik’tir. Kitaptan daha fazla bahsetmeden alıntılarla devam edelim. Bu alıntıların hicivli olduğunu ve yer yer tersten okuma gerektirdiğini tekrar hatırlatalım.

‘’Sonuçta kim eğlence ve sevinç içinde yaşamak isterse işe ilk önce bilgeliği özenle uzaklaştırmakla başlar; bilge, eğlence toplantılarına kabul edilmesi istenen insanların sonuncusudur.’’

‘’Rica ederim, bana şunu söyleyin: Platon’un bir mağarada nesnenin ancak gölgelerinin ve imgelerinin bilgisine sahip olarak tasarladığı deliler, talihlerinden memnunsalar ve bu memnunluklarını haykırırlarsa bu mağaradan çıkıp nesneyi olduğu gibi gören bilgeden daha mutlu değil midirler?’’

‘’Kendime övgüler dizmekle ben, alimlerin ve büyüklerin birçoğundan daha fazla tevazu gösterdiğime inanıyorum. Utandıkları için övemiyorlar kendilerini fakat sürekli yanlarında gezdirdikleri bir dalkavuk, soytarı bir şair onlar adına bu işi gayet güzel yapabiliyor. Bütün kepazeliklere bulaşmış olduğunu çok da iyi bildikleri bu adamları Tanrılarla bir tutup bütün erdemlerin sahibi gösteren şakşakçıları etrafından ayrılmıyor.’’

‘’Hiçbir şey bilmemek, ah ne mutlu bir yaşam!’’

‘’Eğer halinden hoşnut olmaksa mutluluk -inanın bana- kendini beğenmişlik kısa yoldan cennete ulaştıracaktır.’’

‘’Hangi erkek, gerçek bir bilge gibi hareket edip ilk iş olarak evliliğin sakıncalarını önceden görebilseydi, boynuna o yuların takılmasına izin verirdi? Aynı şekilde kadınlar çocuk doğururken katlanacakları sancıları ve yaşayacakları tehlikeleri, çocuk büyütürken çekeceği sıkıntıları tam olarak bilseydi bir erkeğe nasıl karşılık verirdi? Yani varlığınızı evliliklere borçlusunuz. Evlilik kurumu da varlığını çılgınlık tanrıçasına. Bir de unutkanlık tanrıçasının yardımları olmasaydı o acı tecrübeyi bir kez yaşamış olan hangi kadın tekrar çocuk doğurmayı göze alabilirdi?’’

‘’Herkes bu delilikle alay eder; bunları yapanlara her yerde deli derler, yine de onlar buna aldırmaz, kendilerinden memnun olarak bir safahat deryasında yüzerler; uzun yudumlarla tatlı nazları içerler; özetle, kendilerine sağladığım mutluluktan yararlanırlar.’’

''Eskiden Yeniye''nin Romanı: Kiralık Konak

Doğu Batı Ekseninde Kuşaklar Arası Çatışmanın Romanı: Kiralık Konak

Türkiye’de modernizm kavramı, diğer birçok kavram gibi bir karışıklık içerisinde tartışılır. Siyasi çekişmelerin uzağında değerlendirmek neredeyse mümkün değildir. Yazının amacı hem bu kavramı politik kısır döngünün uzağında kalarak açmak, hem de bu doğrultuda Kiralık Konak romanındaki batılılaşmayla beraber kuşaklar arası yaşanan duygu ve düşünce ayrılıklarını ortaya koymaktır. Modernizm gibi hacimli bir konuyu burada tamamen konuşabilecek değiliz. Ancak Avrupa’da ne zaman başladığı, ülkemize ne zaman sıçradığı ve bizde nasıl uygulandığı romanı incelerken gireceğimiz konular arasındadır. Ülkemizdeki modernizm atılımları ve Batılılaşmaya geçmeden önce bu kavramı daha anlaşılır kılmak için Avrupa’da modernizmin nasıl doğduğuna bakarak işe koyulacağız. Hadi başlayalım.

Batı’daki Dönüşümler

Ortaçağ XIV. yüzyılın ikinci yarısıyla XV. yüzyılın başlarında, doğrudan doğruya modern Batı’ya haber veren hümanizmin yükselişiyle sona erecektir.

DoğuBatı yayınlarından çıkan ‘’Avrupa Düşüncesinin Serüveni’’ adlı kitap, ‘’XIV. XV. Yüzyıllar: Hümanizmin İlerleyişi’’ başlıklı yazısında bu cümlelerle başlıyor. Avrupa, dini merkez alan bir hayat düzeninden hümanizmle beraber yavaş yavaş kopmaya başlar. Bilimdeki gelişmeler (Kopernik, F. Bacon), Reform, eleştirel düşünce Batı’nın fikirsel dönüşümünü meydana getiren ana unsurların başında gelir. Bu dönüşüm Antik Yunan ve Roma uygarlıkları referans alınarak gerçekleşir. Antik Yunan’da akılcılık ön plândadır. Şehirleşme, kanun yazımı, yasaya eklenen demokrasi kavramı, tarihin icadı gibi atılımlar bilimi temel almak isteyen Batı’nın tabii ki Klâsik Yunan’a yönelmesini sağlamıştır.

Yunan düşüncesi ve düşünce yapısı Batı dünyası üzerinde büyük etkiler yaratmıştır. (Avrupa Düşüncesinin Serüveni/ DoğuBatı Yayınları)

Tüm bu gelişmelerle birlikte, Avrupa düşüncesinin dönüm noktası Rönesans ile beraber başlar: Genel olarak Rönesans, XV. ve XVI. yüzyıllardan itibaren Avrupa’da ortaya çıkan bilimsel ve sanatsal yenilenme hareketlerini ifade eder. (Avrupa Düşüncesinin Serüveni/ DoğuBatı Yayınları)

Peki bu ‘’bilimsel ve sanatsal yenilenme hareketleri’’ ne anlama geliyor? Kısaca bir göz atalım.

Yenilikler Zamanı

Saatçilik mesleğinin gelişimi, matbaanın icadı, basılı kitapların ortaya çıkması gibi teknik gelişmeler Rönesans devri insanına bir bilinçlilik katar. 1500’lü yıllara doğru giderken Alman saat ustası Peter Henlein ‘’Nürnberg yumurtası’’ adıyla bilinen cep saatlerini üretir. Yapımı uzun sürse de ilk defa taşınabilir saatler ortaya çıkar ve insanlar zamana hâkim olmaya başlar. 

XV. yüzyılın ilk yarısında Gutenberg ile beraber matbaa icat edilir. Macellan, Kristof Kolomb ve Vasco de Gama’nın yolculukları da yeryüzünün bilinen sınırlarını genişletir. Tüm bunların yanında Reformla beraber bireyselliğin kapıları açılır ve eğitim anlayışı da değişir:

Madem ki hümanizm insana dair iyimser bir bakış açısı olarak tanımlanıyor, bu insanı eğitmek gerekmez mi? … Gençliği eğitme arzusu, çocukların ve gençlerin yetişkinlerden farklı olduğu düşüncesi, hümanizmin eğitim anlayışını oluşturan bu temel unsurlar, moderniyete yön veren yeni bir kültür anlayışını bizlere gösterir. (Avrupa Düşüncesinin Serüveni/ DoğuBatı Yayınları)

Kısaca özetlersek tarihten eğitime, edebiyattan estetiğe, politik düşüncelerden bilime kadar Batı bir değişim içerisindedir. Bu değişimin temel kaynağı Antik Yunan’dır ve akla, bilime, doğaya doğru bir dönüşüm yaşanır.

Batı’dan Doğu’ya: Tanzimat Fermanı’mız ve Batılılaşma

Avrupa düşünce sisteminin geçirdiği değişikliği çok kısaca özetledim. Peki bu gelişmeler bizde nasıl vuku buldu? Edebiyattan politikaya, eğitimden mimariye kadar geniş bir yelpazede değişimler meydana gelmeye başladı. Şimdi kısaca bunlara da değinip artık romana geçeceğiz.

Tanzimat Fermanı

Mahmud II’nin 1839 tarihinde ölümü üzerine, yerine çıkan Abdülmecid Han’ın zamanında ilan edilen Gülhane Hattı ile (3 Teşrin-i sâni 1839, Pazar günü) cemiyet hayatında yeni bir devir başlar. Bu ferman, tarihini kısaca anlatmaya çalıştığımız yenileşme hareketinin ikinci zaferiydi. Onunla imparatorluk, asırlar içinde yaşadığı bir medeniyet dairesinden çıkarak, mücadele hâlinde bulunduğu başka bir medeniyetin dairesine girdiğini ilan ediyor, onun değerlerini açıkça kabul ediyordu. (Ahmet Hamdi Tanpınar/ On Dokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi/ Dergâh Yayınları)

Tanzimat Fermanı’nın iki büyük önemi vardır. Birincisi; padişahın yetkileri ilk defa sınırlanıyordu. Şahsî yönetim, çoksesliliğin olduğu bir imparatorluğa dönüşüyordu. İkincisi; insan hukukuna yeni bir anlayış geliyordu. Hangi dine mensup olursa olsun herkesin can, mal, ırz, fert hakları gibi unsurlar birinci derecede korunacaktı. Bu durum Fransız İhtilali’nin ana fikirlerinin görece kabul edildiği anlamına geliyordu.

Edebiyatımızdaki Batı

Türk edebiyatının İslâm medeniyeti kadrosu içinde doğmuş olan Divan edebiyatından sıyrılarak avrupaî bir karaktere bürünmeye başlaması XIX. asrın ikinci yarısına rastlar. İslâmî edebiyatın bütün özelliklerine sahip olabilmek için XI. asırdan XV. asıra kadar uzun bir intibak devresi geçirdikten sonra, XIX.  asrın ortalarına kadar gelişip köklenerek Türk aydınlarının gözündeki değerini koruyan Divan edebiyatı, bu asrın ikinci yarısında yetişen idealist, çok kabiliyetli yazarlarla şairlerin çok dinamik ve sürekli çabaları ile, kırk yıl gibi kısa bir süre içinde, yerini hızla batılı bir edebiyata bıraktı. XIX. asır sona ererken, Türk edebiyatı da Batı edebiyatının hemen bütün türlerinde büyük bir başarıya ulaşmış bulunuyordu. (Kenan Akyüz/ Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri 1860-1923/ İnkılâp Kitabevi)

Türk edebiyatı, Tanzimat edebiyatı döneminde akıl, gelişim, yanlış batılılaşma gibi konulara özellikle önem verir. Gazetelerde tefrika edilen romanlar, köşe yazıları hep halkı aydınlatmaya, bilinçlendirmeye yönelik içeriklere sahiptir. Tanzimat aydını, her şeyden önce gazeteci ve halkçı insanlardır. Alıntıda geçen ‘’idealist’’ten kasıt da budur. Tanzimat edebiyatı döneminde halka ulaşmak ve onları eğitmek için başvurulan en temel yol gazetelerdir. Bu bağlamda, gazetelerin önemi oldukça önemlidir.

Edebiyatımızın Ana Temaları

  Ø  Recaizade Mahmud Ekrem’in Araba Sevdası romanı yanlış batılılaşmayı ele alır.

  Ø  Şinasi’nin Şair Evlenmesi batılı anlamda yazılan ilk tiyatro eserimizdir.

  Ø  Namık Kemal’in İntibah romanı aklıyla hareket etmeyen birinin başına geleceği felaketleri ele alırken verdiği bir de nasihat vardır: Son pişmanlık fayda etmez.

  Ø  Ahmet Mithat Efendi’nin Felâtun Bey’le Râkım Efendi romanı batılılaşmayı şeklen almanın yanlışlığını anlatan bir romandır.

Bu liste elbette bu kadar kısa değil, uzar gider. Romanın dışında tiyatro, öykü, eleştiri, anı gibi yazı türlerinde de aynı temalar görülür. Bu türler aynı zamanda bizim edebiyatımıza Tanzimat ile beraber girer.

Mimârimizdeki Batı

Aslında Batı’nın üstünlüğünün nereden geldiğini anlama ve onları özümseme çabaları daha önceleri başlıyor. Lâle Devri’nde (1718-1730) Yirmi Sekiz Mehmed Çelebi Fransa’ya gönderilir. Bu ziyaret dokuz ay sürer ve döndüğü zaman Mehmed Çelebi’nin raporlarında siyasetten çok Batı’nın yaşayış şekli, kurum ve kuruluşları anlatılır. Elçimiz aynı zamanda yanına Fransız mimârisine ait planlar da getirir. 1722 yılında Kağıthane’de inşa edilen Sadabad Sarayı, Fransız saray ve bahçe planlarından esinlenilerek yapılır. Yine hastaneler, eczaneler, bahçe ve seralar, bakımlı sokaklar gibi mekânlar da ilgi odağı haline gelir. Şimdi tüm bunlardan sonra, Yakup Kadri Karaosmanoğlu’na ve onun ilk romanı olan Kiralık Konak’a geçebiliriz.

Büyük Bir Kalem: Yakup Kadri Karaosmanoğlu

Yakup Kadri, nüfuzlu bir aileden gelir. 1600’lerin sonlarında yaşayan en meşhur ailelerden kabul edilen Karaosmanoğlu ailesinin torunlarından biridir. 27 Mart 1889’da Kahire’de doğar. II. Abdülhamid dönemine doğan bir yazardır. Altı yaşına kadar Mısır’da yaşamını sürdüren Yakup Kadri, daha sonra annesi ve kardeşiyle beraber Manisa’ya gelir. Fevziye Mektebi, ardından İzmir İdadîsî’nde eğitim alır ancak burayı tamamlayamaz. Daha sonra tekrar Mısır’a dönen yazar, burada Fransız Okulu’nda eğitim hayatına devam eder. 1908’de ailesiyle İstanbul’a gelir ve burada da yarım bırakacağı Hukuk Fakültesi’ne giriş yapar. Fecr-i Ati’nin kurucu üyeliği, İkdam, Cumhuriyet, Hâkimiyet- Milliye gazetesi yazarlığı, Kadro dergisinin kuruculuğu, Anadolu Ajansı Yönetim Kurulu Başkanlığı gibi çok çeşitli işlerde boy gösterir. 13 Aralık 1973’te Ankara’da vefat eder.

Edebî Kişiliği

Yakup Kadri, üç farklı döneme tanıklık etmiş bir yazardır: Osmanlı’nın son dönemleri, Cumhuriyet ve çok partili dönemin içinde yaşar. Bu üç farklı devirde yetişen yazar, eserlerinde de geniş bir perspektife sahiptir. Dilde eskici ya da yenici olmadığını, doğru hamleler yapılması gerektiğini savunur. Yazarlığının ilk dönemlerinde Servet-i Fünun etkisiyle süslü bir dil görülür. 1922’ye doğru gelindiğinde, Batılı eserlerin de etkisiyle dilde sadeleşmeye gider. Yine Milli Edebiyat topluluğundan da etkilenerek bir değişim yaşar. Eserlerinde Türk toplumunun Tanzimat’tan Cumhuriyet’e kadar değişen sosyal, siyasi, kültürel hayatını oldukça başarılı bir şekilde anlatır.  Onun romanları, Türk toplumunun değişimlerini öğrenmek açısından kaynak olarak da okunabilir.

Kiralık Konak: Bir Devir Kapanır, Bir Devir Açılır

Yakup Kadri’nin 1922’de yayımladığı ilk romanıdır. Tanzimat sonrasında ortaya çıkan değer ve gelenek kargaşası romanda başarılı bir şekilde aktarılır. Eserde eskiden yeniye doğru üç farklı kişilik vardır: Naim Efendi, Servet Bey ve Seniha. Kitaba adını veren konaksa bu çatışmanın en önemli sembollerinden biridir. Toplumsal değişim, bu konakta yaşayan üç farklı kişi özelinde nesiller çatışması olarak aktarılır. İhtiyar Naim Efendi, yıkılmakta olan Osmanlı’nın ve onun geleneğinin temsilcisidir. Damadı Servet Bey ise Müslümanlık ve Türklükten nefret eder, kendi anladığı Batılı dünyanın değerleri içerisinde yaşamak ister. Servet’in kızı Seniha ise, alışveriş, eğlence, har vurup harman savurmak, tüketim çılgınlığı gibi kavramlarla kuşatılan bir kişiliktir ve son nesli temsil eder. Romanın şahıs kadrosu bununla sınırlı değildir. Seniha ile aynı nesilden olan Hakkı Celis, Seniha'ya kıyasla bir düşkünlük içerisinde değildir.

Roman Trablusgarp Savaşı, Balkan Harbi ve 1. Dünya Savaşı zamanlarında geçer. Aile genel olarak bir kayıtsızlık ve düşkünlük içerisindedir. Savaşın kapıya dayanması, yakınları olan Hakkı Celis’in şehit düşmesi dahi onların sefahat ve eğlence düşkünlüğüne engel olmaz. Özetle; eskiye özlem, yanlış batılılaşma denemeleri, ahlaki çöküntü konak ve bu konağın sakinleri ekseninde okuyucuya aktarılır. Romanda İstanbulin giyinen namuslu ve ölçülü insanlarla, redingot giyen düşkün insanlar vardır. Kitaptan alıntılarla devam edeceğiz. Bu alıntılar, roman hakkında fikir sahibi olmanızı sağlayacak niteliktedir. Benim elimdeki kitap İletişim Yayınları’ndan çıkmıştır.

‘’Naim Efendiler bu yaz Kanlıca’ya taşınmadılar. Zamanlar artık eski zamanlar değil, iki sene içinde pek çok âdetler değişti. Kışın konaklarda, yazın yalılarda oturan aileler gittikçe azalmaktadır.’’

‘’İstanbul’da iki devir oldu: Biri İstanbulin; diğeri redingot devri… Osmanlılar hiçbir zaman bu İstanbulin devrindeki kadar zarif, temiz ve kibar olmadılar. Tanzimatı Hayriye’nin en büyük eseri, İstanbulinli İstanbul Efendisidir. Bu kıyafet dünyaya yeni bir insan tipi çıkardı ve Türkler bu kıyafet içinde ilk defa olarak vahşi Asya ile haşin Avrupa’nın arasında gayet hususi yeni bir millet gibi göründü.’’

‘’Maziden bize yadigâr kalmış bu gibi şahsiyetler, aramızda elan mevcuttur. Bunlar, pek eski zamanlarda bile, eski adamlardandı. Ruhları sanki bir merhalede durmuş gibidir. Nitekim Naim Efendi’nin bütün hatıraları, bütün zevkleri, bütün muhabbetleri, kendisini güldüren ve ağlatan her şey mutlaka bundan kırk sene evveline aittir.’’

‘’Sonra redingot devri geldi ve redingotu içinden yarı uşak, yarı kapıkulu, riyakâr, adi bir nesil türedi. Bu neslin en yüksek, en kibar simalarında bile bir saray hademesi hali vardır.’’

‘’Seniha, şimdi böyle başıboş şahlanmış bir hayvan üstünde gibiydi. Fakat, kendini daracık bir saha içinde, mahsur ve mahpus hissediyordu. Ruhunda çılgın cevelanların, bitmez tükenmez mesafelerin hasreti vardı. En küçük teferruatına kadar her şeyini ve her tarafını bildiği ve ezberlediği bu evden, doğduğu günden beri daima aynı havayı yuta yuta adeta bunaldığını hissettiği bu memleketten kaçmak, uzaklara, görülmemiş, işitilmemiş şeylere doğru gitmek istiyordu. Avrupa’nın şenlik ve aydınlık şehirleri, onu büyülü bir surette kendine doğru çekiyordu.’’

‘’Bir zorluk önünde yalnız başına kaldığı vakit, fazla düşünmekten, fazla sıkılmaktan kurtulmak için, daima çarelerin ilk hatırına gelenine, tedbirlerin en basitine, en acelesine müracaat ederdi; yani hiçbir şeyi halletmez, fakat başından savardı.’’

‘’Geç vakit, ruhu bir ağır kederle yüklü, eve dönüyordu. Karanlık ve tenhalık içinde, İstanbul'un sokaklarında yürümekle İstanbul denilen şeyi daha iyi anlıyordu. Bu, ne bir ülke, ne bir şehir, ne de bazılarının dediği gibi, büyük bir köydü; İstanbul'un güzelliğini, çirkinliğini, ihtişamını ve sefaletini yapan şeyler neydi?’’

‘’Sana demin vücudumun güzel taraflarını gösterirken beni seviyordun. Fakat, ne vakit ki hayatımın çirkin taraflarını göstermeye başladım; benden tiksindin. Gençken ve güzelken vücudu soymak iyidir, fakat hiçbir yaşta ruhu soymaya gelmez ve herkes önünde, hatta kendi önümüzde bile daima giyimli durmalıdır."

Savaşların İçinden Gelen Bir Ses: Ernest Hemingway

Her şey kitaplar değil. Hatta kabul edelim bazen çok sıkıcı oluyor kitap okumak. Fakat ayaklarınızı yerden kesip sizi göğe doğru yükselten bir kitaba denk geldiyseniz bu, okun hedefini bulması anlamına geliyor. İyi bir kitap bir yolculuktur. İyi mi kötü mü bilemem ama mutlaka bir yolculuktur. Eh, yeryüzünde birden fazla yolculuk türü var. Biraz ondan biraz bundan nemalanmak lazım! Konu iyi bir kitap yolcuğuna geldiğinde ise hemen herkesi kuşatacak eserlerin arasında Ernest Hemingway’in İhtiyar Balıkçı adlı yapıtı gelir. Çevirilerdeki farklılık bu eserde daha kitabın adında başlar: Benim elimde Varlık Yayınları’ndan çıkmış 1959 baskılı İhtiyar Balıkçı var, ancak eseri Yaşlı Adam ve Deniz, İhtiyar Balıkçı ve Deniz adlarıyla da bulabilirsiniz. Yazarın hayatına doğum, ölüm, savaş yıllarında ne yaptığı şeklinde genel bir görünüm olarak bakıp söz konusu esere yoğunlaşacağız.

Kısa Öykü Ustası: Ernest Hemingway

Hemingway gazeteci, romancı kimliği ile de tanınmakla beraber en çok öykücülüğü ile bilinir. Amerikan modernist yazarı ve kısa öykünün temelini atanların başında gelen yazar 21 Temmuz 1899 tarihinde Amerika’da dünyaya gelir. Diğer beş kardeşiyle beraber burada büyür. Doktor bir babanın ve opera şarkıcısı bir annenin oğludur. Annesi tarafından müzik eğitimi alarak yetiştirilir ve okul hayatı 1917’ye değin sürer. Gazeteciliği ilk defa lise yıllarındaki okul gazetesinde icra eder ve daha bu zamanlarda gazetecilik mesleğini yapmaya karar verir. Bunun üzerine üniversite eğitimi yerine gazete muhabiri olarak çalışmaya başlar. 1. Dünya Savaşı’nda ambulans şoförü olarak görev yapar. 1920 yılında evlenerek Paris’te ikamet etmeye başlar. Burada yazın dünyasının çeşitli isimleriyle tanışır. Gazetecilik ekolünden gelmesi, onun eser yazarken de gazeteci disiplinine sahip olmasını sağlar. 1924 senesinde gazetecilikten istifa ederek edebiyat dünyasının işçisi olmaya karar verir. Yazar çeşitli buhranlar ve sağlık problemlerinin de etkisiyle 1961’de kendi tüfeğiyle intihar eder.

1. Dünya Savaşı ve Ernest Hemingway

Hepimizin az çok bildiği üzere sanatçı dediğimiz kişi duyduğu, gördüğü, yaşadığı olayları kendi muhayyele gücünü kullanarak bir esere dönüştürebilen kişidir. Bununla da sınırlı kalmaz. Sanatçının diğer insanlardan farkı, herkesin malumu olan bir şeyi ilk defa ya da yeni bir tarzla dile getirmesinde yatar. Burada hareketle, Hemingway’in eserlerinin ana temasını en çok şekillendiren hadise 1. Dünya Savaşı’dır. Savaş patlak verdiğinde yazar henüz lise yıllarındadır. Amerika’nın da savaşa katılması, genç Hemingway’in gönüllü olarak orduya girmek istemesine yol açar. Sol gözündeki bozukluk ise buna engeldir. Bunun üzerine soluğu İtalya’da alan yazar, burada savaşın yol açtığı ölüm, hastalık, yıkım gibi olaylardan derin bir şekilde etkilenir ve onun için ölüm artık hayatın tek gerçeği ve eserlerinin ana teması haline gelir. 1918’de henüz 18 yaşında toy bir delikanlıyken savaşa ambulans şoförü olarak katılır ve bu görevi esnasında gördüğü yüzlerce ölü, patlama ve yaralı onu şoke eder. Duygu durumu ve eserleri gördüğü bu yıkım üzerine şekillenir. Silahlara Veda eseri onun bu şekillenmesinin neticesinde ortaya çıkan bir eserdir.

İspanya İç Savaşı

Yazarın tanıklık ettiği savaş, acı, yıkım, ölüm gibi olayların onun hayatındaki etkileri oldukça fazladır. Hemingway, İspanya İç Savaşı’nda da bulunur. Gazeteci olarak görev yaptığı bu harpte de dünya savaşını aratmayacak ölçüde hadiseler görür. Bu savaş sonrasında yazdığı Çanlar Kimin İçin Çalıyor adlı eserinin esin kaynağı da yaşanan iç savaştır.

2. Dünya Savaşı

Yazar bu savaş zamanı hayatını Küba’da sürdürür. Bu dönemde hava saldırıları üzerine inceleme ve keşifler yapar. Bu savaşın etkileriyle Cennetin Bahçesi adlı eserini yazar.

İhtiyar Balıkçı

Yazarına Pulitzer ve Nobel Edebiyat Ödülü’nü kazandıran ve 1952’de yayımlanan İhtiyar Balıkçı uzun bir öykü niteliğindedir. Elimdeki Varlık Yayınları 1959 baskılı kitabın arka kapağında şöyle yazıyor:

Bugün Amerika’nın en geniş şöhretli yazarı olan Ernest Hemingway’in son eseri ‘’İhtiyar Balıkçı’’ çıkar çıkmaz derhal şimdiye kadar yazdıklarının en kudretlisi diye selâmlanmıştır. İhtiyar bir balıkçının tek başına Okyanusta geçen iki gününün hikâyesini yazmak ancak deha sayesinde başarıya ulaştırılabilecek çetin bir işti. İşte Hemingway bu çetin işin yalnız üstesinden gelmekle kalmamış, bunu yaparken bize bir şaheser de kazandırmıştır.

Yaşlı adamımız Santiago, teknesiyle seksen dört gündür balık avına çıkmasına karşın eli boş dönmektedir. Seksen beşinci gün çıktığı balık avında ise işler değişecektir. Bu defa oltasına bir kılıçbalığının takılmasıyla Santiago’nun yüzü gülmeye başlar ve av ile avcının uzun süren mücadelesi öykümüzün konusunu kapsar. Yanında yardımcısı diyebileceğimiz bir de çocuk vardır. Yaşlı adamın neredeyse üç ay boyunca eli boş dönmesi, buna rağmen mücadeleden vazgeçmemesi sadece basit bir kurgu değildir. Hemingway, öyküsünü Küba’da yazmıştır ve Küba halkının yerli inanışlarından, gelenek ve anlayışlarından izleri de biz öyküde görmekteyiz. Şöyle ki; bahsettiğimiz bölgede balık avlamak yalnızca bir geçim kaynağı ya da karın doyurma anlamına gelmez. Balık pazarına götürüp avladıklarınızı sattığınız zaman bu sizin için bir prestij kaynağıdır. Bu sayede makul bir ihtişama, saygıya kavuşursunuz. 

İhtiyar balıkçı, sonunda balığı avlayıp tabiata karşı mücadelesini kazansa da öykü buradan itibaren şekil değiştiriyor. Artık balığı avlama merhalesi geçilmiştir, bu defa sırada okyanusun içinde gezen köpekbalıklarına karşı balığını koruma mücadelesi vardır. Kıyıya dönene değin köpekbalıkları tarafından çoğu bölgesi yenmiş kılıçbalığının bir mahiyeti kalmaz. Ancak yaşlı adam, yine de huzura kavuşur, çünkü savaşı kazanmıştır. Eserin en can alıcı diyebileceğimiz kısımları ise yaşlı adamın avı ile geçen mücadelesi esnasında yaşadıklarıdır. İçinizde biraz buruk biraz nostaljik hüzünler oluşturabilecek olan bu eseri seveceğinize eminim. Şimdi öyküden alıntılarla noktalıyorum.

‘’İhtiyar balıkçı zayıf, kavruk, kederli yüzlü, boynunun arkasında ensesi kırış kırış bir adamdı. Yanakları, güneşin tropik denizlerinde meydana getirdiği akislerin esmer kanser lekeleriyle kaplıydı.’’

‘’Eşyaları sandaldan aldılar. İhtiyar balıkçı serenle yelken direğini omuzlamış, çocuk, olta yumakları, kahverengi iplikli ağlar, zıpkınla dolu tahta sandığı yüklenmişti. Yemlerin bulunduğu kutuyu, büyük balık yakalandığı zaman içeri alınmasında kullanılan sopa ile birlikte başaltına sokmuşlardı. Kimse ihtiyar balıkçının mallarını çalmağa kalmazdı ama yelken, ağ, olta gibi şeyleri çiğden zarar gördükleri için bir çatı altına almak daha iyi olurdu.’’

‘’Uzun yıllar kaplumbağa avcılığında çalıştığı halde bu hayvanlar hakkında öyle batıl itikatları yoktu. Onların hepsine, hattâ bir ton çeken kamyon gibi olanlarına bile acırdı. Kaplumbağaların kalbi kesilip parçalanışından bir sonra bile atmağa devam ettiğinden bazıları, hattâ çokları ona acımaz. Fakat ihtiyar balıkçı benim kalbim de öyle, ellerim ayaklarım da onlarınkine benzer, diye düşündü.’’

‘’Denize bakarak şu andaki yalnızlığını bir defa daha hissetti. Görünürlerde karanlık sularda akseden prizmalardan, Okyanusa gömülen oltanın eğrisinden ve hafif çırpınışlarından başka bir şey yoktu.’’

‘’Tam bu sırada iki eliyle asıldığı ipte ânî bir zorlama hissetti. Keskin, sert, ağır bir çekişti bu. İpi burnuyla zorluyor olmalı, diye düşündü. Bunun böyle olacağı belliydi. Başka çaresi yoktu zaten. Canını yakıp sıçramasına sebep olur bu, ama ben yine dönmesini tercih ederim. Zıpladıkça iğnenin takıldığı yer biraz da büyüyüp yırtılacak. O zaman iğnenin kurtulması ihtimali de var.’’

‘’İhtiyarlar niye öyle şafakla uyanırlar bilmem. Günü azıcık daha uzun yaşayabilmek için mi acep?’’

‘’Zaten her şey şu veya bu şekilde başka bir şeyi öldürmekle meşguldür. Meselâ balıkçılık da beni geçindirdiği gibi, bir yandan da öldürüyor. Çocuk da beni yaşatmağa çalışır. Artık kendimizi aldatmağa başladık bakıyorum da.’’

‘’Rüzgâr da bizden ne olsa, diye düşündü. Sonra, bazan öyledir, diye ilâve etti. Ve büyük denizlerde bizim hem dostumuz, hem düşmanımızdır. Ya yatak diye aklından geçirdi. Yatak en yakın arkadaşımdır benim. Ah bir yatak olsa şimdi, diye düşündü. Yataktan iyi şey var mıdır be.’’

Eserden hareketle çekilen filmden bir kare.

Can Sıkıntısı vs Ben

Can Sıkıntısına Karşı Kişisel Çözümlerim

Merhabalar. Geçtiğimiz Haziran ayı itibariyle yıllarımı geçirdiğim öğrencilik statüsünden mezun olarak ayrılmış bulunuyorum. Şu anda o malum dayı, amcalara sahip olamayan diğer arkadaşlarım gibi diplomalı ve fakat ne yapacağını henüz kestiremeyen bir işsizim. Şu an için karaları bağlayacak bir durum yok, hatta kendi gücüme inandığım için mutlaka bir şeyleri tırnaklarımla söküp alabileceğime inanıyorum. Ancak gelgelelim Temmuz ve belki de Ağustos aylarını nasıl geçireceğim tam bir muamma. Ben de kendime farklı arayışlar, yollar edinmeye başladım. Yıllarca yaşadığım ve her anında özgürlüğümü ilan ettiğim öğrenci evini bırakıp disiplinli ve tam teşekküllü aile evine dönmek ve buna ayak uydurmak benim için oldukça zor. O nedenle kendime evde ve dışarıda ve her yerde yaşam alanları yaratmaya çalışıyorum. Sıkılmaktan, boş durmaktan, boş durdukça da kafada bir şeyler kurmaktan haz etmiyorum. En önemlisi de üretmeyen birinin insanlaşamayacağını düşünüyorum. Bu bağlamda ben de elimden geldiği kadarıyla zamanın içerisine birkaç çivi çakmayı deniyorum. Neticede o çiviler benimle beraber sökülüp düşecekse de bunu yapmadan iyi bir hayat geçirmiş olamayacağım. Eh, bu kadar edebiyat yeter. J  Şimdi isterseniz can sıkıntısına savaş açtığım şu günlerde neler yaptığımı, hangi ataklarda bulunduğumu size anlatayım.

Birinci Yol: Kitaplar

Çok da yaratıcı olmadığımı söylediğinizi duyar gibiyim. Ancak bu, yollardan yalnızca ilki. Eğer sevdiğiniz ve uzun süredir vakit ayıramadığınız bir yazar, roman, kitap varsa onu temin edin. Sıcaklara bir çözüm olmasa bile sizi sıkılmaktan uzun süreliğine korur ve apayrı dünyalara yolculuğa çıkarsınız. Benim son zamanlarda incelediğim kitaplar arasında; Sait Faik Abasıyanık’ın Alemdağ’da Var Bir Yılan, Larry Shiner’in de Sanatın İcadı kitapları yer alıyor. Türk öykücülüğünün en önemli isimleri arasında yer alan Abasıyanık, balıkları, baharı ve denizi oldukça severdi. İmkânınız varsa bir sahile gidin ve onun öykülerini okuyun. Hatta Burgazada’ya gidip onun müzesini de gezmek için kendinize imkân tanıyın.

Söz vermiştim kendi kendime: Yazı bile yazmayacaktım. Yazı yazmak da, bir hırstan başka ne idi? Burada, namuslu insanların arasında sakin, ölümü bekleyecektim; hırs, hiddet neme gerekti? Yapamadım. Koştum tütüncüye, kalem, kâğıt aldım. Oturdum. Adanın tenha yollarında gezerken canım sıkılırsa küçük değnekler yontmak için cebimde taşıdığım çakımı çıkarttım. Kalemi yonttuktan sonra tuttum öptüm. Yazmazsam deli olacaktım.

Doğru yere isabet ettirdiğiniz anda kitapların size neler yapabileceğini tahmin edemezsiniz.

İkinci Yol: İnternet Araştırmaları

Şimdi gelelim benim uzun zamandır burnumu sokup da çıkaramadığım bir mecraya. İnternet, aklınıza gelebilecek en aptalca şeyden en bilimsel konuya kadar araştırma yapabildiğiniz bir platform. Burada osuruk videoları da izleyebilir, yüksek lisans başvurularına da bakabilirsiniz. Sizi neşelendiriyor ya da meşgul ediyorsa bence ikisi de güzeldir. Fakat gelgelelim ki buradaki dünya, kocaman bir şehre benziyor. Hani yıllarca bir semte gidersiniz de hala daha görünce şaşırdığınız bir ara sokak olur ya, aynı öyle. Burada hangi sokaklara dalacağınızı oralardan neler çıkacağını asla tahmin edemezsiniz. Biraz lunaparktaki korku tünelleri gibi anlatmış olsam da bu doğru. Onun için kişisel ilgi alanlarınız, deneyimleriniz doğrultusunda arama motoruna yazacağınız birkaç kelime sizi muhteşem fırsatlarla tanıştırabilir. Doğrusunu söylemek gerekirse internetten insanla tanışmak mı fırsatlarla tanışmak mı derseniz ben ikincisini seçerim. Peki ne bulabilirsiniz burada? Çok genel olacak ama kendi ilgi alanlarım doğrultusunda bir liste çıkarmaya çalıştım:

 Ø  Gezi: Hepinizin bildiği üzere yurt içi ve yurt dışı bölgelerine sürekli olarak seyahat eden turlar var. Bu turlar gerek adı sanı bilinmeyen, gerekse çoğunluğunu genç nüfusun oluşturduğu alıcılara sahip. Bu turlar aracılığıyla gidip görmeniz gereken yerleri öğrenebilir ya da hiç bilmediğiniz ama içinizi gıdıklayan turlar hakkında bilgi edinebilirsiniz. Benim bu minvalde takip ettiklerim arasında; Interrail, Gezgin Fest, Eyobüs ve Yeter Ki Gez oluşumları yer alıyor. Instagram sayfaları da mevcut üstelik! Buralara bakarak bir seyahat ne kadar tutuyor, ne kadar para biriktirmeniz ya da toplamanız gerekiyor tartıp şekillenebilirsiniz.

Ø  İş Başvuruları: İtiraf etmeliyim ki çalışmayı çok da seven biri değilim. Zorda kaldığımda ya da durum bunu gerektiriyorsa elbette hiç aksatmadan işimi yaparım. Ancak istediğim meslek ve şartlarda bir iş bulamadığım takdirde bunun nesini seveceğim ki? Gelgelelim, internette kendinizi geliştirebileceğiniz gibi birbirinden farklı sayısız iş başvurusunu da bulabilirsiniz. Yok efendim ben işe mişe girmem, ama kendimi biraz geliştirmek de isterim, diyorsanız staj başvurularına da bakabilirsiniz. He bunları da mı sevmediniz? O zaman Avlu’nun yeni sezonu yakında yayımlanacak! J

Ø  Film: Yine çok özgün fikirlerimle sizi aydınlatmaya devam ediyorum. J Film izleyin. Size dokunabilecek bir kitabı buldunuz mu nasıl ki içinden çıkamayacaksınız, filmlerde de aynı mantık işler. Sanat filmleri, gişe filmleri, korku, macera, dram… hangisi olursa olsun! Vaktin hızlı geçtiği, yani eğlenebildiğiniz birkaç saat veriyorsa bu filmler size, o zaman ben ona başarılı film derim! Benim ciddi bir Harry Potter takıntım vardır mesela. Ne izleyeceğimi bilemediğim zamanlarda açarım oradan bir Harry Potter, replikleri bir ben söylerim bir onlar, bir ben söylerim bir onlar.

Ø  Videolar: İnternet çağıyla beraber işini videoya çekip sanal alemde yayımlamayan kaldı mı? Kaldıysa da ben bilmiyorum. Öğretmenler, müzisyenler, tiyatrocular, dansçılar, sporcular, ünlüler ünsüzler her statü ve yaştan insanın hikâyesini bulabileceğiniz geniş bir yelpazeden bahsediyoruz. Bu yelpazede yok yok! İlginç bilgilerle donatılmış bir kanal da bulabilirsiniz, işin derinine inen araştırma videoları da. Bir dizinin kamera arkası görüntüleri de uzaya ve evrene dair belgeselleri de internetin mahallesinde bulabilirsiniz. Dediğim gibi burası hangi sokağın karşınıza çıkacağını kestiremediğiniz bir yer. Şanslı ve biraz da ne aradığınızı biliyorsanız doğru tabelalar karşınıza çıkacaktır. Ben bu aralar Ruhi Çenet’in videolarına ve İlber Ortaylı’ya bakıyorum.

Ø  Radyolar: Televizyon, radyoyu döver. Mi acaba? Eskiden öyleydi. Artık internetle beraber, radyo yayınlarını da buradan takip edip dinleyebilirsiniz. Radyo sohbetlerini dinlemekten her zaman keyif almışımdır. Ama diyorsanız ki yok efendim ben sadece müzik dinlemek için radyo açmak istiyorum, o zaman müzik bazlı yayınları da takip edebilirsiniz. Benim uzun süredir müzik amaçlı dinlediğim https://www.radioparadise.com/ size tavsiye edeceklerimin başını çeker. Eh, bizim müzik anlayışımız da böyle.

Ø  Günlük İşler: Biliyor musunuz bilmiyorum ama https://bionluk.com/ adresine bir bakın derim. Burası için fazla söze gerek yok. Keşfediniz efendim biraz! Ve buna benzer daha pek çok site olduğunu da unutmayın.

Üçüncü Yol: Arkadaşların Kapısını Çalmak

Her şey iyi güzel de, bir şey yapsam bile bunları paylaştığım birileri yoksa ne önemi var? Elbette öyle! Siz bomboş, kimsenin olmadığı bir salonda oyun oynayan bir tiyatrocu düşünebilir misiniz? Ya da komşu olmayan bir apartmanda misafirliğe gitmeyi? Kitaplardan, filmlerden, sanattan daha önemli bir şey varsa o da samimiyettir! Sıcakkanlılıktır! Ancak ama ancak bu sayede kendinizi iyi hisseder, mutlu bir yaşam kurarsınız kendinize. Kaç kitap okumuş olursanız olun, kaç makale yazmış olursanız olun, hiçbir şey size sevginin sıcaklığını veremez. Eh, itiraf edelim hepimizin aradığı da bu sıcaklık değil mi aslında? Sadece hepimiz farklı eylemlerle gösteriyoruz. O halde gidip arkadaşlarınız kapısını çalın! Hayalini kurduğunuz gibi bir arkadaşlık edinmediğinizi sandığınız anda bile aslında ne kadar da içinizi ısıtabilir bir arkadaş! Ve daha fazlası… Onlara gidin. Hatta kalabalık bir arkadaş grubunuz varsa kendinize bir Whatsapp grubu da oluşturabilirsiniz. Biz yaptık, oldu! Planlarınızı, hayallerinizi paylaşın onlarla! Şu ‘’Aman kimseye söyleme, nazar değmesin’’ anlayışını bırakın derim! İnsan hakikaten paylaştıkça çoğalıyor. Bu nasıl bir denklem ben de anlayabilmiş değilim, ama vallahi doğru! Düşünsenize, bende olanı size veriyorum ve ben eksilmeyi bırak artarak devam ediyorum. Verdiğim sen de öyle! O halde bölüşün abiler! ‘’Aşk örgütlenmektir bir düşünün abiler!’’

Sokağa Çıkın: ‘’Ulan bura nasıl bir yer biliyon mu sen?’’ diyenleriniz vardır mutlaka. Kimseyi ikna edebilecek bir reçetem olmadığını söylerim ben de. Ama az durun. Sokaktan kastım elbette rahat dolanamadığınız bir muhit, semt değil de, sizin için hayatın damarlarının dolaştığı bölge neresiyse orasıdır sokak!

Benden şimdilik  bu kadar. Eden bulur, gibi bir atasözü vardır. Aha da onun karşısına en büyük rakibi çıkarıyorum: Arayan bulur!

Aldırmayan Bir Gönül: Sabahattin Ali

Sabahattin Ali’nin Yaşamı ve Kürk Mantolu Madonna

Biyografiler birkaç nedenle fayda sağlar. Birincisi ilgi gösterdiğiniz kişiliğin yaşantısı ve hayata karşı aldığı tavra bakar, ilham alabilirsiniz. İkincisi de o kişiliğin yaşadığı dönem hakkında bilgi sahibi olabilirsiniz. Sabahattin Ali’den bu iki durumu göz önünde bulundurarak bahsedeceğim. Yani bir yandan yazarın hayatına, bir yandan da göz ucuyla da olsa genç Cumhuriyetin neler yaptığına bakacağız.

Sabahattin Ali’nin Yaşamı: İlk Adımlar

Cumhuriyet dönemi Türk şairi, yazarı ve öğretmenidir. Babası bir subay olan Selahattin Ali, annesi ev hanımı Hüsniye Hanım’dır. Yazar, 1907 yılında babasının görev icabı gittiği Bulgaristan’da dünyaya gelir. Ailenin ilk çocuğudur. Eğitim hayatına Üsküdar’da başlar, ancak 1. Dünya Savaşı’nın patlak vermesiyle Çanakkale’ye gönderilen babası, oğlunu ve eşini de yanına aldırır. Sabahattin Ali burada zorluklar ve savaşın etkileriyle geçen bir çocukluk yaşar. Çanakkale İbtidai Mektebi öğretmenlerinin seferberliğe gitmesi, bu nedenle okulun kapanması savaşın eğitim hayatını da ne denli etkilediğini bize gösterir. Bu zor koşullarda çocukluğunu geçiren küçük Sabahattin, savaştan ayrılan ve yeni bir meslek edinmeye çalışan babasıyla beraber sırasıyla; İzmir ve Edremit’te yaşar. Bu dönemde işportacılık yapan yazar, bir yandan da Edremit İbtidai Mektebi’ni bitirir.

Kararlar: İntihar Teşebbüsü

Edremit’teki mektebi bitirdikten sonra 1 yıl kadar İstanbul’da yaşasa da, döndüğünde Balıkesir Muallim Mektebi’ne kaydolur. Okuma yazmaya olan merak başlar ve bir edebiyatçı adayı olduğu yıllardır bu yıllar. Mektep döneminde bir dergi çıkararak burada şiirlerini de yayımlar. Gizlice bir tiyatro oyununa gittiği okulca öğrenilen yazar, kurumdan atılma tehlikesiyle karşı karşıya kalır. Buna olan tepkisini ise intihar denemesi ile gösterir. Daha o yaşlarda, umutsuzluğa sürüklenen pek çok edebiyatçının yaptığına benzer bir hareketle intihara kalkışır, neyse ki başarılı olamaz. 1926 senesinde, hayatı tekrar İstanbul’da şekillenmeye başlar. Eğitim hayatını burada devam ettirir. 1927 yılında okulunu bitirdikten sonra öğretmenlik mesleğine ilk defa adım atmış olur. Fakat mesleğini icra ettiği Yozgat’ın küçük bir yer olması ve şahsi başka birkaç neden gereği buradan oldukça bunalacaktır.

Almanya Serüveni: Dil Bilen Öğretmen Lazım!

Genç Cumhuriyetin en önemli atılımlarının başında şüphesiz ki eğitim gelir. Bu dönem hem öğrencilerin hem sanatkârların yurtdışına gönderildiği ve onların kendilerini geliştirmeleri istenilen bir dönemdir. Bu devrede, yeni diller öğrenilebilsin diye yurt dışına öğretmen gönderilir. Genç edebiyatçı ve öğretmen Sabahattin Ali de bu imkânlardan faydalanarak 1928 yılında Almanya’ya gitmeye hak kazanır. Burada Avrupa edebiyatını bilecek, Rus yazarları okuyacak, öykü ve şiir disiplinlerinde kendini geliştirecektir. Almanca öğrenir ancak Almanlardan pek hoşlanmaz. Dört yıllık okuyacağı dil kursunu ikinci yılında bırakarak ülkesine döner ve yeterlilik belgesi alarak Aydın’da Almanca öğretmenliği yapar.

Memuriyet Yılları, Hapis, Maddi Sıkıntılar

Sabahattin Ali artık resmen atanmış bir öğretmen olarak memuriyet hayatına başlar. Ancak burada komünizm propagandası yaptığı gerekçesi ile suçlanır. Beraat edene kadar 3 ay tutuklu kalan yazar, 1931 yılında Konya Orta Okulu’na atanır. Okuduğu iddia edilen politik bir hicviye onun tekrar başını yakacaktır:

  Ø  22 Aralık 1932, Konya Hapishanesi

  Ø  12 Mayıs 1933, Sinop Hapishanesi

Yazarın Sinop Cezaevi'nde kaldığı yerdir.

14 aylık hapis kararı verilse de Cumhuriyet’in onuncu yılı gereği çıkarılan aftan yararlanarak toplamda 10 ay içeride yatar. 1935 yılı artık dünya evine girecektir. Aliye Hanımla evlenir, Neşriyat dairesine atanır, ek olarak da Almanca öğretmenliği yapar. Artık bu dönemde maddi sıkıntılarından kurtulmuş ve otuzuna direk dayamış bir öğretmen ve yazardır.

Rahata, Lükse, Boheme Düşkün Bir Solcu

Sabahattin Ali, gerek Almanya’da yaşadığı zamanlar, gerekse Türkiye’de maddi olarak rahatladığı zamanlarda gösterişli, lüks, rahat bir hayat sürer. Bu dünyanın eğlencesini tatmaktan geri kalmaz ve tüm bu gerekçelerle de solculukla ters düştüğüne dair eleştirilere maruz kalır. Sol kesim onu bu hususta zorlarken sağ tandanstan olanlarsa sosyalist birinin Türk Dil Kurumu’nda göreve getirilmesine karşıdırlar. Nihal Atsız’ın hadise yaratan yazısı, Sabahattin Ali’ninse ona açtığı hakaret davası bu gerilimin en önemli örnekleri arasında yer alır.

Dergilere Dönüş, Sivri Bir Dil

Öğrencilik yıllarında okul arkadaşlarıyla dergi çıkaran ve o platformda şiirlerini yayımlayan Sabahattin Ali, 1944’lü yıllarda ise Aziz Nesin ve Rıfat Ilgaz’ın yazarlığını yaptığı Markopaşa Dergisi’nde yazılarını yayımlatarak edebiyat dünyasındaki girişimlerine devam eder. Hakkında açılan hakaret davaları, dergi çıkaramaz duruma gelmeleri gibi nedenlerle çareyi yurtdışına çıkmakta bulur. Bu denemesi ise başarısızlıkla sonuçlanır.

Ölümü

Pasaport alamayan yazar, nakliyecilik vesilesiyle yurtdışına çıkmayı amaçlar. Kendisini çıkaracak olan Ali Ertekin’le beraber Kırklareli’ne doğru giderler. Sınırı geçmelerine ramak kala, Ali Ertekin Sabahattin Ali’yi bir odunla öldürerek hayatına son verir. Yazarın cesedi öldürüldükten dört ay sonra bir ihbarla bulunur, ancak tanınamaz haldedir. Takvim 2 Nisan 1948, yerse Kırklareli’dir.

Görünmeyen Suretlerin Romanı: Kürk Mantolu Madonna

Baştan söylemeliyim. Roman özetlerine her zaman önyargılıyımdır. Burada da elimden geldiğince bir özet niteliğinde yazmamaya çalıştım. Bu nedenle romandan, alışageldiğimiz sırada ve her konudan kısaca bahsederek değil, önemli yerlerin vurgusunu yaparak bahsedeceğim. Merak edenler mutlaka okuyacaklardır.

Sabahattin Ali’nin en sevilen romanları arasında sayılan Kürk Mantolu Madonna, 1941’de Hakikat Gazetesi’nde tefrika edilir, 1943 yılındaysa Remzi Kitabevi tarafından tam olarak yayımlanır. Bu roman, bir ailenin, topluluğun, kalabalıkların arasında hikâyesi gizli kalan bir insanın romanıdır. Sureti gizli, öyküsü saklıdır. Macerası ise yaşayanları tarafından bilinir yalnızca. Eserin başkişisi Raif Efendi, aşk yaşadığı kadınsa Maria Puder’dir. Raif Efendi’nin içsel yolculuğu, aşk ile kuşatılarak anlatılır.

Detaylara İnelim…

Eser, Rasim karakterinin iş bulması ile başlasa da bizi ilgilendiren esas kısım Raif Efendi’nin Almanya’da yaşadıklarını anlattığı o defterdir. O defteri bulup okumaya başlayan Rasim üzerinden biz Raif Efendi’nin tutkulu hikâyesini öğreniriz. Peki ne yazar bu defterde? Almanya’ya giden Raif Efendi’nin bir resim sergisine iştirakı, orada bir kadının portresini görmesi, o resimdeki kadına aşık olması ve o kadınla (Maria Puder ile) aşk yaşaması.

Raif Efendi, romanın an zamanında tercümanlık yaparak bir aileye bakmaya çalışan, sessiz ve sakin bir adamdır. Biraz hayalperestlik, biraz hassasiyet onun karakterinin öne çıkan yönleridir. Okuduğu romanlardan esinlenerek hayaller kuran Raif Efendi’nin yolu gençliğinde babasının teşvikiyle Avrupa’ya düşer. Düşlerindeki mekânı Avrupa olan bu adam, elbette bu teklifi hemen kabul eder.

Romanda Raif Efendi’nin hatıratı niteliğindeki bu defterde yer alan birkaç farklı maceraya göz atalım:

  Ø  İşgal kuvvetleri Anadolu’yu işgal eder. Raif Efendi, babasının isteği üzerine Almanya’ya sabun üretimi ile ilgili her şeyi öğrenmeye gider.

  Ø  Sabun fabrikasında çalışmaya başlasa da işe günden güne daha az gitmeye başlar. Bu süre zarfında Almanya’nın çeşitli yerlerini gezer.

  Ø  Katıldığı bir sergide bir kadın portresi görerek ona hayran olur. Daha sonra günlük rutini haline getirerek hemen her gün o portreyi görmeye gider.

  Ø  Resimdeki kadına bu defa gerçek hayatta tesadüf eder.

  Ø  Raif Efendi ile Maria Puder tanışarak arkadaş olurlar.

  Ø  İkisi de birbirinden etkilenir ve aşık olurlar. Ancak Raif’in babasının ölümü, onu memlekete dönmeye ve işlerin başına geçmeye zorlar.

  Ø  Raif Efendi yurduna döner, bir süre mektuplaşsalar da daha sonra Maria’nın sesi kesilir ve Raif Efendi nihayetinde terk edildiği kanısına vararak eski hayatına döner.

  Ø  Yıllar sonra Maria’nın kuzeni ile karşılaşan Raif Efendi, Maria Puder’in öldüğü haberini alır ve yanındaki çocuğun Maria’dan olan kendi kızı olduğunu öğrenir. Ancak hiçbir şey yapmadan gidişini seyreder.

Sabahattin Ali’nin, tutkulu bir maceradan geriye kalan bir adamı anlattığı bu romanında bir bölüm vardır ki, o bölüm yazarın bu yapıtla neyi kast ettiğini anlamamızı sağlar:

Dünyanın en basit, en zavallı, hatta en ahmak adamı bile, insanı hayretten hayrete düşürecek ne müthiş ve karışık bir ruha maliktir!.. Niçin bunu anlamakta bu kadar kaçıyor ve insan dedikleri mahluku anlaşılması ve hakkında hüküm verilmesi en kolay şeylerden biri zannediyoruz? Niçin ilk defa gördüğümüz bir peynirin evsafı hakkında söz söylemekten kaçtığımız halde ilk rast geldiğimiz insan hakkında son kararımızı verip gönül rahatlığıyla öteye geçiveriyoruz?

Evet, Kürk Mantolu Madonna bir aşk romanı. Lakin bugün piyasa edebiyatı yapanların ekmeğini yedikleri cinsten bir aşk değil buradaki. Bu romanda gerçek bir şeyler görürsünüz mutlaka. En heyecanlı ve aşık olduğunuz zamanları hatırlar ve o zamanlarda cesarete ne denli ihtiyacınız olduğunu düşünürseniz, Kürk Mantolu Madonna sizi çarpacaktır.

Eserin bir diğer özelliği ise yazarın mükemmel derecesindeki üslubu. Raif Efendi’nin çıktığı içsel yolculuk ona birçok soru sordurur. Bu soruların üslubu ise gerçekten etkileyicidir. Arabesk değildir, sulu zırtlak da değildir. Kelimelere, üsluba bakarsanız tepeden tırnağa bir şıklık olduğunu göreceksiniz. Dolayısıyla bugünün dünyasında popüler edebiyatın içinde yer alan bir yanı olsa da Kürk Mantolu Madonna çok özel bir romandır! Şimdi romandan, romanı ve aşkı özetleyen birkaç alıntı ile bitireceğiz.

‘’Ne yapacağımı bilmeden uzun zaman İstanbul’da dolaştım. Mütareke seneleriydi, şehir benim tahammül edemeyeceğim kadar hayâsız ve karmakarışık olmuştu. Havran’a dönmek için babamdan para istedim. On gün kadar sonra uzun bir mektup aldım. Babam benim işe yarar bir adam olmam için son bir tedbire başvuruyordu.’’

‘’Almanya’ya geleli bir sene olmak üzereydi. Günün birinde, gayet iyi hatırlıyorum, yağmurlu ve karanlık bir teşrinievvel gününde, gazeteleri karıştırırken, yeni ressamların açtığı bir sergi hakkındaki tenkit makalesi gözüme ilişti.’’

‘’Adeta ellerim titreyerek kataloğu karıştırdım. Bu tablo hakkında orada tafsilat bulacağımı umuyordum. Sonlara doğru, sahifenin alt tarafında, tablonun numarasının hizasında şu üç kelimeyi okudum: Maria Puder, Selbstportat.’’

‘’Yerimden fırlayarak boynuna sarılmak ve onu ağlaya ağlaya öpmek için müthiş bir arzu duydum. Hayatımda hiç bu kadar mesut olduğumu, içimin bu kadar genişlediğini hatırlamıyordum. Bir insanın diğer bir insanı, hemen hemen hiçbir şey yapmadan, bu kadar mesut etmesi nasıl mümkün oluyordu?’’

‘’Artık Maria Puder, yaşamak için kendisine kayıtsız ve şartsız muhtaç olduğum bir insandı. Bu his ilk anlarda bana da garip geliyordu. Bu yaşıma kadar mevcudiyetinden bile haberim olmayan bir insanın vücudu birdenbire benim için nasıl bir ihtiyaç olabilirdi? Fakat bu hep böyle değil midir? Birçok şeylere ihtiyacımızı ancak onları görüp tanıdıktan sonra keşfetmez miyiz?..’’

‘’ ‘Benim beklediğim aşk başka!’ dedi. ‘O, bütün mantıkların dışında, tarifi imkânsız ve mahiyeti bilinmeyen bir şey. Sevmek ve hoşlanmak başka, istemek, bütün ruhuyla, bütün vücuduyla, her şeyiyle istemek başka… Aşk bence bu istemektir. Mukavemet edilmez bir istemek!’’

"Hayatta en güvendiğim insana karşı duyduğum bu kırgınlık, adeta bütün insanlara dağılmıştı. Çünkü o, benim için bütün insanlığın timsaliydi."

"Kaybedilen en kıymetli eşyanın, servetin, her türlü dünya saadetinin acısı zamanla unutuluyor. Yalnız kaçırılan fırsatlar asla akıldan çıkmıyor ve her hatırlayışta insanın içini sızlatıyor. Bunun sebebi herhalde, 'Bu öyle olmayabilirdi!' düşüncesi."

"Ne kadar çok insanı seversek, asıl sevdiğimiz bir tek kişiyi de o kadar çok ve kuvvetli severiz. Aşk dağıldıkça azalan bir şey değildir."

"Bilhassa tahammül edemediğim bir şey, kadının erkek karşısında her zaman pasif kalmaya mecbur oluşu... Neden? Niçin daima biz kaçacağız ve siz kovalayacaksınız? Niçin daima biz teslim olacağız ve siz teslim alacaksınız? Niçin sizin yalvarışlarınızda bile bir tahakküm, bizim reddedişlerimizde bile bir aciz bulunacak? Çocukluğumdan beri buna daima isyan ettim, bunu asla kabul edemedim."