27.02.2016

Powerpoint Eleştirel Düşünceyi Nasıl Öldürüyor?

(Andrew Smith)1

Çeviri: Didem Gamze Dinç
 Düzelti: Tarık Dinç

     Hayatım boyunca dinlemiş olduğum en iyi dersi hâla hatırlarım. Üniversitedeki ilk dönemimde İngilizce ve felsefe bölümlerinin ortaklaşa verdiği dizinin bir parçasıydı. Konunun Sartre’ın Varlık ve Hiçlik’i olduğu düşünüldüğünde, bunun o gece Hristiyan alemindeki en sıkıcı etkinlik olması beklenir. Ama değildi. Dersi veren Thomas Baldwin’in şaşırtıcı biçimde yalın bir üslubu vardı. Bize bakarak tahtaya bir cümle yazıyor ve bir an ruh çağıran medyum gibi o cümleye bakıyordu. Sonra dönüp gülümsüyor ve açıklamaya başlıyordu.
     Baldwin derslikte dolaşıyordu ama yavaşça. İkinci nefes kesici cümleye kadar olan yolunu bir şekilde bulmadan önce zaman zaman tamamen duruyor, yitip gitmiş gibi görünüyor, bir anda bütün dünyanın mantığı mevzubahis gibi gözüküyordu. Bir keresinde eli alnında o kadar uzun süre bekledi ki az kalsın doktor çağırıyorduk. Öylesine odaklanıyordu, öylesine vardı ki neredeyse zihninin hareketini ve onun aracılığıyla kendinizinkini hissedebiliyordunuz. Bir saatlik bir söylevde daha az sözcük hiç söylenmiş midir bilmiyorum ve buna rağmen sonrasında heyecanlı heyecanlı konuşup bara doğru yol alırdık. Bugüne değin ne zaman keyfim kaçsa Baldwin’in ıstıraptan bulantıya mantıksal geçiş açıklamasını hatırlarım ve kendimi her daim daha iyi hissederim.
     Geçenlerde Radyo 4’te İngiliz üniversitelerindeki ders verme standartlarıyla ilgili bir tartışma programını dinlerken Baldwin’in konuşması aklıma geldi. Üniversitede okuyan iki çocuğum var ve dinledikleri dersleri faydasız görüyorlar. Bu yüzden eğitim bakanı Jo Johnson’ın söz konusu alandaki kalitenin ‘’oldukça değişken’’ olduğuna dair kanısı bana pek şaşırtıcı gelmedi. Dahası halka açık günlerdeki demolarda da normalde hoşuma gitmesi gereken şeylerde ölesiye sıkıldım ve aynı deneyimi yaşadım. Dolayısıyla kızım bana bu durumu bozan bir istisnadan bahsedince ilk sorum şu oldu:
‘’Dersi anlatan kişi PowerPoint kullandı mı?’’
‘’Hayır, sadece konuştu.’’
     
     PowerPoint kullanımı o kadar yaygın ki Lotte aradaki bağlantıyı anlamamıştı. Oysa dinlediğim dersler Microsoft’un müthiş başarılı ‘’sunum’’ programının, derin düşüncenin sadece düşmanı değil, aynı zamanda onu yok edici bir şey olduğuna ve en hevesli dinleyiciyi bile uyutmak için bilimsel olarak tasarlanmış olabileceğine dair içimde şüpheye yer bırakmamıştı. Bunun neden böyle olduğunu araştırdıkça uyuşturucu etkisini her yerde görmeye başladım.
     Bir anlığına öğretim etkinliğini düşünelim. PP (PowerPoint) savunucuları PP’nin heyecanlı konuşmacıları cesaretlendirdiğini ve herkese bilgiyi sıralı bir şekilde sunduğunu iddia ederler. Bir bakıma her iki önerme de doğrudur. Ancak bunun bedeli, konuşmacının dinleyicileri tamamen tahakküm altına almasıdır. Tahtada yazılar arasındaki boşluklar olasılıklarla canlı kalırken, PP ekranında aynı boşluklar ölüdür. Madde işaretleri, her zaman hak edilerek kazanılmamış sıkı bir hiyerarşik otoriteyi (dinleyiciye) dayatır. Kişi bunu ya tamamen kabul eder, ya da etmez. Herhangi bir hatalı mantık belirlendiğindeyse ekranda yeni bir görüntü çoktan yerini almıştır ve konuşmacı gönül rahatlığıyla yeni bir bilgiye yelken açmaktadır. Herkes ekrana odaklandığından hiç kimse –en azından konuşmacı bile– argümanın gücünü test edecek bir biçimde onu içselleştirmemektedir.

     Yani sonuç canı sıkılmış birkaç öğrenciden mi ibaret? Bu ne kadar ciddiye alınması gereken bir durum? Eğer sorun bu noktada bitseydi, bu sorunun cevabı ‘’hayır’’ olurdu. Ama öyle değil. PowerPoint’in çıkış noktasına bir göz atmak bu durumu açıklamaya yardımcı olabilir.
     Çıkış öyküsü şöyledir: 1950’lerin sonundan itibaren şirketler, yeni ürünler geliştirme zahmetine katlanmaktansa bir ihtiyaç yaratmanın daha önemli olduğunun, pazarlamacıları ihtiyaç algısı yaratmada kullanabileceklerinin ve sonra bu ihtiyacı giderecek ürünler geliştirebileceklerinin farkına varmaya başlarlar (bu geçiş Mad Men adlı TV dizisinde gayet başarılı bir biçimde dramatize edilir). Bunu yapmak için farklı departmanların, fikirleri içeriden satmak amacıyla birbirleriyle konuşabilmeleri gerekmektedir. Bu yüzden eskiden sürekli toplantılar yapılmaya başlanmıştır. Ve işte buyurun modern dünyanın doğuşuna!
     PowerPoint’in sunum öncüsü tepegözdür; bu yüzden PP ekranlarına bugün hala ‘’slayt’’ denir. Söz konusu program, çevrimiçi kriptografinin zaman lordlarından biri olan Whitfield Diffie’ye çok şey borçludur ancak Microsoft tarafından hemen kapılmıştır. Programın kodlama/ pazarlama kökleri onun bilişsel üslubuna, durmaksızın doğrusal oluşuna ve kısa, olumlu, jargonsal ifadeleri –grinin tonlarınca sakince çözüme kavuşan argümanları– teşvik etmesine özgüdür.
     Harward Business Review’in gözlemlediği gibi ‘’madde işaretlerinin eleştirel ilişkileri belirsiz bıraktığının’’ farkına varıyor muyuz? Hayır, çünkü çoğu projeksiyon aletinin görece düşük çözünürlüğü yüzünden yazı karakterleri, sözcük sayısı az olmak zorundadır ve bu yüzden de slayt sayısı fazladır. Böylesi bir geçit töreninin karşısında kendimizi kapatırız çünkü bizden hiçbir şey istenmez. PP’ye şüpheyle yaklaşan akademik görsel sunum uzmanı Edward Tufte’ye göre: ‘’PP eften püften sunumların yapılmasını etkin bir biçimde kolaylaştırır.’’ PowerPoint aracılığıyla her şeyin bir tartışmadan ziyade maddeleşme eğilimi vardır: bilgi, tıpkı bir sinema filmiymiş gibi ‘’film şeridi haline getirilir.’’ Oysa sunum bir sinema filmi değildir, sunum yapansa elbet bir Brad Pitt değildir. Bu yüzden insanların sıkılmasına şaşmamak gerek.
Ve sıkıntı bunun yalnızca küçük bir parçasıdır. En ünlü iki PowerPoint sunumunun şunlar olması bir tesadüf değildir:
a)     Mühendislerin NASA yöneticilerine uzay aracı Columbia’nın üstündeki hasarlı levhaların korkulacak bir şey olmadığını tartışmasız bir mantıksızlıkla açıklayarak yaptıkları sunum,
b)    General Colin Powell’ın bir o kadar ne idüğü belirsiz, Irak’a savaş açmanın gerekliliğini anlattığı sunumu.

     Şu halde Irak’a olanlar için PowerPoint’i suçlamak, Donald Trump’ın varlığı için Darwin’i suçlamaya benzer ancak söz konusu program konunun ayrıntılı incelenmesini daha da zorlaştırmıştır. ABD askerî birliklerine bağlı tuğgeneral McMaster, PP sunumun askerîyede yaygınlaşmasını sonradan şunları söyleyerek boşuna bir ‘’iç tehdit’’e benzetmemiştir: ‘’Anladığını sanma ilüzyonu ve kontrol etme ilüzyonu yarattığı için tehlikelidir. Kimi sorunlar maddeler halinde sıralanamaz.’’
Belki daha da kötüsü 21. Yüzyıl bağlamında Fransız yazar Franck Frommer’ın PowerPoint Sizi Nasıl Aptallaştırır? (How PowerPoint Makes You Stupid) adlı kitabında yönelttiği suçlamadır. PP önerme ve argümanları sadece denklemler halinde sunabildiğinden sanki bu önerme ve argümanların bir sahibi yok gibidir; bunlardan kimsenin kendini sorumlu hissetmesine gerek yoktur der. Bankacılık krizi sonrası dünyada bunun ne kadar tehlikeli ve aynı zamanda bir o kadar da baştan çıkarıcı olduğunu biliyoruz. Kimi uyanık iş dünyası liderleri bugün PP kullanımını sadece resimlerle sınırlandırarak Steve Jobs’un örneğini ve Tufte’nin öğüdünü takip ediyor.
     Bugün gazetecilik alanında profesör olan, oldukça zeki ve teknoloji meraklısı, bu konuda epey kafa yormuş eski bir meslektaşımla konuştum. Akademisyenlerine, ders vermenin bir tür gösteri biçimi olduğunu ve böyle ele alınması gerektiğini hatırlatıyor. Üniversiteler üzerindeki kazanç sağlamaya, şirket gibi davranmaya yönelik yeni baskının iletişimcilerden araştırmacılara değin herkes üzerinde belirleyici olduğunu söylüyor.
     Arkadaşım bana dersliklerinden PowerPoint’i kaldırdıklarında öğrencilerinin onu geri istediklerini söyledi, çünkü PowerPoint olmadığı zaman ders notlarını kendileri düzenlemek zorunda kalıyorlardı. Yaşadığımız dünyada bana göre en büyük düşmanımız ne insansız hava araçları, ne IŞİD, ne de iklim değişikliği. En büyük düşmanımız hayatı kolaylaştıran şeyler olacak.
 _____________________________________________________________________________
1Bu yazı, çeviri de dahil olmak üzere Eleştirel Pedagoji dergisinin Kasım-Aralık 2015 sayısından alınmıştır.

Hiç yorum yok: